Piotr Skarga

---

Rodzina

Piotr Skarga przyszedł na świat 2 lutego 1536 roku, chociaż jego miejsce urodzenia znajdowało się nie w Grójcu, lecz na północ od tego miasta, w pobliżu drogi prowadzącej do wsi Kobylin, gdzie przebywali jego rodzice. Jego ojcem był prawdopodobnie młynarz o imieniu Michał Skarga, a matką Anna Świętek. W dokumentach z 1593 roku matka Piotra zaczęła figurować pod nazwiskiem Świętkowska, co mogło być próbą zatarcia ich plebejskich korzeni oraz wsparciem tezy o arystokratycznym pochodzeniu.

Dziadkiem Piotra Skargi był Jan Powęski. Jak zauważa Janusz Tazbir, istnieją przesłanki sugerujące, że Powęscy byli kmieciami, którzy przed 1523 rokiem przenieśli się z miejscowości Powązki koło Mszczonowa do Grójca. Według relacji zakonnego kronikarza Jana Wielewickiego, Jan Powęski otrzymał półżartobliwy przydomek Skarga, który z czasem przekształcił się w nazwisko jego rodziny. Jak pisze Wielewicki, dziad Piotra stał się obiektem kpin dla księcia Janusza, władcy Mazowsza, ze względu na częste skargi, które składał.

Piotr Skarga był najmłodszy spośród rodzeństwa; miał trzech braci – Franciszka, Mikołaja oraz Stanisława, którzy także odnotowani byli w dokumentach jako pochodzący z mieszczańskiego środowiska. Oprócz tego posiadał dwie siostry. Herb rodu Skargów-Powęskich został mu nadany dopiero przez króla Zygmunta III Wazę, kiedy już dojrzały kaznodzieja znalazł się w bliskim otoczeniu monarchy. Z kolei sejm, 2 marca 1643 roku, uznał szlachectwo Skargów za udowodnione.

Życie i działalność

Studia i początek działalności duszpasterskiej.

W latach 1552–1555 Piotr Skarga odbywał studia na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień bakałarza na Wydziale Filozoficznym. Po zakończeniu nauki został delegowany przez Uniwersytet do prowadzenia szkoły parafialnej przy kolegiacie św. Jana w Warszawie. Na tym stanowisku okazał się wyjątkowo zdolnym nauczycielem, co przyciągnęło uwagę kasztelana krakowskiego Jędrzeja Tęczyńskiego, który poszukiwał odpowiedniego kandydata do edukacji swojego syna. Skarga, pełniąc tę rolę przez trzy lata, przebywał na dworze wielkopańskim, a przez dwa lata miał okazję mieszkać w Wiedniu, blisko dworu cesarza Ferdynanda I. Jego znakomite wywiązywanie się z obowiązków na dworze sprawiło, że stał się zbyt znany, by nie awansować. Wkrótce potem arcybiskup lwowski Paweł Tarło zainicjował jego przejście do duchowieństwa, wyświęcając go na subdiakona w 1563 roku.

W 1564 roku, podczas ceremonii we Lwowie, Piotr Skarga przyjął święcenie kapłańskie i jako kanonik rozpoczął swoją działalność kaznodziejską, w tym wspaniałą działalność przy lwowskiej katedrze.

Pobyt w Rzymie

W 1568 roku, po rozmowie z Szymonem Wysockim, Skarga podjął decyzję o wstąpieniu do zakonu jezuitów. 2 lutego 1569 roku, w święto Matki Boskiej Gromnicznej, został przyjęty do nowicjatu jezuickiego św. Jędrzeja w Rzymie przez generała zakonu, Franciszka Borgiasza. Z powodu jego cnoty i wiedzy, generał uwolnił księdza Skargę od wielu obowiązków przygotowawczych i uznał go za mającego potencjał do dalszych studiów teologicznych.

9 czerwca 1570 roku ksiądz Skarga otrzymał prestiżowe wyróżnienie, gdy papież Pius V mianował go wielkim penitencjarzem u św. Piotra, co wiązało się z uprawnieniami do odpuszczania najpoważniejszych grzechów, uprawnień których tradycyjnie może udzielić jedynie papież. Po dwóch latach jego obecności w Rzymie, generał zakonu uznał, że ksiądz Skarga będzie niezwykle przydatny w Polsce, co skłoniło do jego powrotu do ojczyzny.

Po powrocie do Polski

Po powrocie do kraju, Piotr Skarga zaangażował się w zakładanie kolegiów jezuickich, między innymi był przewidziany na pierwszego rektora Kolegium w Poznaniu, którym ostatecznie został Jakub Wujek. Ponadto, zajmował się działalnością filantropijną, zakładając w Krakowie Bank Pobożny, który miał na celu ochronę ludzi przed lichwą oraz Arcybractwo Miłosierdzia.

W Krakowie, Skarga założył lombard dla ubogich, będący pierwowzorem instytucji charytatywnej znanej jako Komora Potrzebnych. Jako duszpasterz, odegrał kluczową rolę w inicjowaniu wielu kolegiów jezuickich na terenie Polski, w tym w Połocku, gdzie był pierwszym rektorem w latach 1582–1586, a także w Rydze, Dorpacie i Lublinie.

W latach 1579–1584 pełnił funkcję pierwszego rektora Akademii Wileńskiej. Od 1588 przez 24 lata był nadwornym kaznodzieją Zygmunta III Wazy, który doceniał jego osobowość oraz umiejętności krasomówcze. Piotr Skarga opowiadał się za zwiększeniem władzy królewskiej oraz ograniczeniem władzy Sejmu, piętnując wady polskiej szlachty. Był przeciwnikiem koronacji Zygmunta III jako króla Szwecji. Ponadto uczestniczył w synodzie brzeskim w 1596 roku, który doprowadził do podpisania unii brzeskiej, i prawdopodobnie to on był autorem przemówienia wygłoszonego przez posłów królewskich podczas tego wydarzenia.

Ostatecznie Piotr Skarga został pochowany w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie, gdzie jego płyta grobowa znajduje się przed wielkim ołtarzem, a krypta udostępniona jest dla zwiedzających.

Twórczość

W twórczości Piotra Skargi można dostrzec bogaty i ornamentacyjny styl oratorski, który cechuje się staranną konstrukcją oraz wplecionymi wydarzeniami z historii Polski, stylizowanymi na biblijne księgi prorockie. Narrator zdaje się być profetycznym obrońcą wartości narodowych oraz tradycji, a także wiary chrześcijańskiej. Wizerunek Skargi jako natchnionego kaznodziei narodowego został utrwalony przez romantyków, w tym Adama Mickiewicza oraz Cypriana Kamila Norwida, a także przez malarza Jana Matejkę, który uwiecznił go w swoim dziele „Kazanie Skargi”.

Skarga podkreślał znaczenie ascezy i pielgrzymek, propagując jednocześnie kult celibatu. Reprezentując katolickie stanowisko, swoje argumenty często opierał na Piśmie Świętym. Wskazywał na niezbędność wykorzenienia herezji, co miało przyczynić się do odnowy silnego państwa. Choć był przeciwnikiem ugodowego dialogu międzywyznaniowego oraz tolerancji religijnej opartej na kryteriach politycznych, protestował przeciwko nawracaniu kogokolwiek przy użyciu przemocy, obawiając się konsekwencji w postaci wojen domowych.

Skarga ostro krytykował protestanckie odłamy chrześcijaństwa, takie jak kalwinizm i luteranizm oraz braci polskich, a także podejmował polemikę z ich przedstawicielami. Dodatkowo, propagował ideę unii Kościoła katolickiego z Kościołem prawosławnym, co było znaczącym aspektem jego działalności religijnej.

Jednym z najbardziej znanych dzieł kaznodziei królewskiego jest Kazania sejmowe, które za życia twórcy nie były szczególnie cenione. Już w latach dwudziestych XX wieku Adam Bergi wykazał, że owe kazania nigdy nie miały miejsca. Pomimo kilku wznowień, nigdy za życia Skargi nie zostały wydane jako osobny utwór, a jedynie jako dodatki do innych tekstów, co przyczyniło się do ich ograniczonej popularności w ówczesnej opinii publicznej.

Również rzadko wspominali o nich następcy Skargi na dworze królewskim. Dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku utwór ten został odkryty jako pomnik polskiej literackiej tradycji i jako dzieło o dużej wartości politycznej. Proroctwa polityczne, nawiązujące do skargań na upadek państwa, stały się szczególnie istotne w obliczu rzeczywistego zagrożenia. Niezwykle dużą poczytnością oraz uznaniem cieszyły się również Żywoty świętych, które są uznawane za najpopularniejszą polską książkę wszech czasów, z punktu widzenia odsetka ludności zalfabetyzowanej w kraju, od chwili ich wydania aż do połowy XX wieku.

Idee i poglądy

Myśl polityczna i moralna

Piotr Skarga to kluczowa postać w myśli politycznej swojego czasu. Jego najistotniejszym dziełem, które szczegółowo przedstawia jego poglądy, są Kazania sejmowe. Był on krytyczny wobec panującego systemu demokracji szlacheckiej, preferując wzmocnienie autorytetu królewskiego.

Skarga zwracał uwagę na zepsucie panujące w Rzeczypospolitej, podkreślając, że obserwowane problemy mogą prowadzić do nieuchronnej katastrofy. Jego zdaniem, istotnym krokiem ku poprawie sytuacji było przywrócenie jedności religijnej, która została naruszona przez reformację. W celu odbudowy społecznych cnót postulował zacieśnienie władzy monarchy oraz renowację cnót obywatelskich, które musiałyby być zgodne z chrześcijańską moralnością.

Podstawą koncepcji politycznych i moralnych Skargi była hierarchiczna percepcja rzeczywistości. Trzy kluczowe elementy tej myśli to: mądrość, prawo i wolność. Mądrość podzielił na: mądrość Bożą (wieczną i nieskończoną), mądrość ziemską (dotyczącą spraw materialnych oraz rozumu), mądrość bydlęcą (wspólną z innymi stworzeniami) oraz mądrość diabelską (wiązana z porzuceniem jedności wiary). W obszarze prawa wyróżnił: prawo przyrodzone (boski nakaz wpisany w serca ludzi, niezmienny i wieczny), prawo boskie (zawarte w Piśmie Świętym), prawo kościelne oraz prawo świeckie. Ostatnia hierarchia dotyczyła wolności, w której wyróżnił: wolność chrześcijańską (wolność od grzechu), wolność dobra (podporządkowaną chrześcijańskiej władzy zaakceptowanej przez obywateli), wolność złota (wolność od tyranii) oraz wolność piekielną (bezprawną i podlegającą żadnej władzy). Te klasyfikacje służyły mu do analizy polityki oraz ustroju Rzeczypospolitej.

Innowiercy

Skarga był zdeklarowanym przedstawicielem ruchu kontrreformacyjnego. W protestantyzmie upatrywał przyczyny utraty jedności religijnej oraz zepsucia społeczeństw i ich systemów. Stanowczo sprzeciwiał się zarówno przedstawicielom protestanckim, jak i idei pokojowego współistnienia różnych wyznań chrześcijańskich, jak to miało miejsce na przykład w przypadku konfederacji warszawskiej.

Jako ta konfederacyja czyni, jest rzecz przeciw wszystkim prawom Boskim i ludzkim, przeciw dobremu Rzeczypospolitej, przeciw sprawiedliwości, przeciw dobrym obyczajom, przeciw samemu przyrodzonemu rozumowi.

W 1606 roku, podczas sejmu, udało mu się w ostatniej chwili przekonać biskupów oraz króla, aby wycofali się z wcześniejszej zgody na uchwalenie przepisów dotyczących konfederacji, które miałyby na celu karanie napastników atakujących protestanckie zbory, szkoły i domy. Ten incydent, znany jako „noc jezuitów”, zakończył się niepowodzeniem sejmu i był jedną z przyczyn rokoszu Zebrzydowskiego.

Radykalizm w podejściu do religii sprawił, że Skarga stał się niepopularny wśród szlachty, która dostrzegała w wolności wyznaniowej oraz w legalności konfederacji warszawskiej kluczowe elementy „złotej wolności szlacheckiej”. W czasie oraz po roku 1606 w stronę Skargi wyrzucono liczne pismo krytyczne, również od katolickich autorów. Mariusz Markiewicz informuje, że był on oskarżany przez szlachtę, nie tylko protestancką, o podejmowanie działań sprzecznych z interesami Rzeczypospolitej, które podporządkowane były idei kontrreformacji. Wskazując na wolność sumienia jako źródło problemów Rzeczypospolitej, Skarga podważał tradycyjnie utrwaloną przez szlachtę ideę państwową, oparte na pokoju różnych wyznań.

Wnioskował o jak najsurowsze ukaranie de Franco za zakłócenia podczas uroczystości Bożego Ciała, w której to jego zdaniem, złamano obowiązujące prawo, skazując go na karę śmierci. W roku 1612 ujawnił, że czuje zadowolenie z egzekucji Iwana Tyszkowica, wyznawcy Braci Polskich. Historyk braci polskich, komentując tę egzekucję, z przekonaniem zasugerował, że szybka śmierć Skargi po straceniu Tyszkowica była postrzegana przez dysydentów jako boska kara wymierzona zakonnikowi.

Proces beatyfikacyjny

12 czerwca 2013 roku rozpoczął się proces beatyfikacyjny zakonnika, zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami metropolity krakowskiego kardynała Stanisława Dziwisza. Etap diecezjalny rozpoczął się 8 grudnia 2014 roku i zakończył 21 czerwca 2016 roku.

Podczas uroczystej sesji zamykającej postępowanie diecezjalne, kardynał Dziwisz podkreślił wagę wykonanej pracy, mówiąc: „zrobiliśmy to, co do nas należało i to, co się należało księdzu Skardze. Przekazujemy Stolicy Apostolskiej dokumentację świadczącą o jego świętości pozostawiając ostateczną decyzję Ojcu Świętemu”.

Metropolita wyraził również nadzieję na szybkie zakończenie procesu, dodając: „oby ksiądz Skarga nie czekał już długo na wyniesienie do chwały ołtarzy. Niech zawsze towarzyszy narodowi polskiemu, z którym tak bardzo był związany poprzez swoje życie, słowo i dzieła miłosierdzia”.

Recepcja

Tłumaczenia

Pisma autorstwa Piotra Skargi były przekładane na język łaciński, w tym najważniejsze dzieła, takie jak Kazania na niedziele i święta oraz Kazania o Siedmiu Sakramentach. Tłumaczeniem zajął się wojewoda sieradzki, Jan Odrowąż Pieniążek, który w roku 1691 zrealizował ten ambitny projekt. Po zakończeniu prac, przetłumaczone kazania wraz z dedykacją zostały ofiarowane papieżowi Innocentemu XII, który czasami prosił o ich lektury podczas posiłków.

Opinie

Twórczość piotra Skargi znalazła uznanie wśród wielu wybitnych postaci, w tym Adama Mickiewicza. W trakcie swoich wykładów, 25 czerwca 1841 roku, pisarz mówił o nim:

„…odbija się w nim cały kraj, cały naród ze swoją przeszłością, obecnością i przyszłością nawet. Rodziną Skargi była Polska. (…) Pisał on dzieła dogmatyczne, historyczne, homilie i właściwie tak zwane kazania. Jako pisarz dogmatyczny zajmuje wysokie miejsce pomiędzy doktorami Kościoła, celuje nauką i biegłością w Piśmie Świętym. (…) Znał paterykon grecki i łaciński, czytał wszystkie pisma polemiczne, jakie wychodziły naówczas (…) Najważniejsze z jego rozpraw dogmatycznych są Kazania o siedmiu Sakramentach, przewyborne jako rozumowanie, a niekiedy jako wzór stylu. (…) Najwyżej jednak pomiędzy pracami Skargi stoją, i najwięcej mu zjednały wziętości jego mowy polityczne, czyli Kazania sejmowe. Rodzaj ten on sam stworzył. Przy niezwykłym talencie, nie mógł całej swej potęgi rozwinąć w homiliach i pismach dogmatycznych: dopiero w Kazaniach Sejmowych wzniósł się na szczyt swego geniuszu”.

Słowa Mickiewicza były wielokrotnie przytaczane jako przedmowa do dzieł Piotra Skargi, co świadczy o ich istotnej wartości dla polskiego dziedzictwa literackiego.

Legenda o śmierci

Po drugiej wojnie światowej narodziła się legenda związana z okolicznościami śmierci Piotra Skargi. Niektórzy twierdzili, że podczas oględzin zwłok przeprowadzonych przez specjalną komisję dla celów beatyfikacji, stwierdzono, iż mógł on zostać pochowany żywcem, w stanie śmierci klinicznej lub letargu. Mówiły o tym uszkodzenia kości palców, które mógłby sobie zadać, oprzytomniawszy w grobie. Współcześnie te teorie rozwijają profesjonaliści tacy jak Zbigniew Mikołejko oraz Janusz Tazbir, który przyznał w 2010 roku, że w swoich publikacjach przytoczył te specyficzne interpretacje zbyt pochopnie.

Prawda jest jednak taka, że Skarga został pochowany w letargu, a jego wybudzenie się z tego koszmarnego snu wiązało się z przerażającą wizją niezdolności do wydostania się z trumny, co mogło wywołać przerażenie i desperację.

W przededniu beatyfikacji Skargi w 2015 roku przeprowadzono gruntowną kwerendę, która pokazała, że jego szczątki były pierwotnie pochowane w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie. Co roku, od XVI wieku, w rocznicę jego zgonu były one wystawiane na widok publiczny, kołysano wieko trumny, a z trumny zabierano kawałki kości jako relikwie. W XVII wieku pozostałe kości przeniesiono do ołowianej trumny. Ostatnie oględziny miały miejsce w 1912 roku, kiedy to znaleziono w trumnie „stos doskonale zachowanych kości i czaszkę na górze”.

Wizerunek w sztuce

Postać Piotra Skargi uwiecznił na swoim obrazie Jan Matejko, w pracach artysty odzwierciedlono niezwykłość tej osobistości. Modelem do postaci Skargi był Michał Szweycer, uczestnik powstania listopadowego i emigrant.

Filmy

• Film dokumentalny Skarga w reżyserii Jarosława Mańki (2012), producent: Instytut Ks. Piotra Skargi.

Upamiętnienia

Rok Piotra Skargi (2012)

W dniu 16 września 2011 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2012 Rokiem księdza Piotra Skargi. Ta inicjatywa spotkała się z pewną krytyką. Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w 2011 roku wyraził swoje „zaniepokojenie” względem tej decyzji, uznając ją za niezrozumiałą. Kazimierz Bem w „Rzeczpospolitej” zauważył, że decyzja ta pokazuje „jak głęboką pogardę żywi Rzeczpospolita dla wszelkich mniejszości.” Na to z kolei odpowiedział Marek Horodniczy. Temat ten, cytując stanowisko luteranów, był szeroko omawiany w niemieckiej prasie. W 2012 roku Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy upamiętniający Piotra Skargę w nakładzie 300 tysięcy sztuk.

Pomniki i tablice

• Pomnik Piotra Skargi w Krakowie znajduje się naprzeciwko kościoła św. Piotra i Pawła, gdzie spoczywa ks. Skarga,
• posąg Piotra Skargi autorstwa Oskara Sosnowskiego z 1869 roku w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie – przeniesiony z katedry na Wawelu,
• pomnik Piotra Skargi przy Katolickim Zespole Szkół na Woli, Warszawa,
• tablica pamiątkowa w kościele pw. Matki Boskiej Anielskiej w Dąbrowie Górniczej, wmurowana w 1912 roku z okazji 300. rocznicy śmierci,
• Skarbiec Muzeum Towarzystwa Jezusowego w Starej Wsi koło Brzozowa przechowuje cenne pamiątki związane z Piotrem Skargą, w tym relikwiarz z kością przedramienia.
• Tablica inskrypcyjna w kościele św. Mikołaja Biskupa w Grójcu, upamiętniająca ks. Piotra Skargę z 1855 roku, fundowana przez fundację szpitala grójeckiego,
• pomnik na terenie parafii św. Mikołaja Biskupa w Grójcu, odsłonięty 15 sierpnia 1996 roku, autorstwa Andrzeja Renesa.

Patron szkół

• Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi w Pułtusku,
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. ks. Piotra Skargi w Jarosławiu,
• Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi w Grójcu,
• Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi w Szamotułach,
• Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi w Sędziszowie Małopolskim,
• Katolicki Zespół Edukacyjny im. ks. Piotra Skargi w Warszawie (dzielnica Wola),
• Zespół Szkół Gminnych nr 1 im. ks. Piotra Skargi w Milanówku,
• Szkoła Podstawowa im. ks. Piotra Skargi w Kobylinie-Borzymach,
• Jezuickie Centrum Edukacji w Nowym Sączu.

Dzieła

Piotr Skarga, wybitny kaznodzieja i teolog, pozostawił po sobie bogaty dorobek literacki, na który składają się liczne dzieła, kazania oraz pisma polemiczne, które były istotne w jego czasach.

Bibliografię zredagował Konstanty Otwinowski. Wśród najbardziej znaczących dzieł znajdują się:

• O jedności Kościoła Bożego pod jednym Pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu, powstałe w 1574, wydane w Wilnie w 1577 roku przez drukarnię Radziwiłłowską; kolejne wydanie w Krakowie w 1590, w tomie Kazania przygodne w 1610 oraz edycje z lat 1738 i 1885,
• Pro Sacratissima Eucharistia contra haeresim Zwinglianam, skierowane do Andree Volanusa, opublikowane w Wilnie w 1576; zmienione wydania również w 1610 i 1738,
• Żywoty świętych, wydane w Wilnie w 1579 roku, uznawane za jedno z najważniejszych dzieł Skargi, z wieloma późniejszymi edycjami,
• Siedem filarów, na których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakramencie Ołtarza z 1582 roku,
• Bractwo miłosierdzia, opublikowane w Krakowie w 1588, z kilkoma kolejnymi wydaniami w późniejszych latach.

Inne znaczące utwory obejmują: Upominanie do ewanielików (1592), Kazania na niedziele i święta całego roku (1595), oraz szereg kazania sejmowe, które miały duży wpływ na polityczne i religijne życie kraju.

Wydania zebrane

• Kazania przygodne i pisma różne, tomy 1–5 wydane w Połocku między 1808 a 1809 rokiem,
• Kazania sejmowe oraz różnorodne materiały mowy, poszyty 1–10, wydawane w Krakowie od 1831 do 1841,
• Pisma wszystkie w czterech tomach, opublikowane w Warszawie między 1923 a 1926,
• Dzieła polskie, część 2, wydana w Krakowie w 1938 roku.

Listy i materiały

• Listy oraz inne dokumenty z lat 1566–1610, obejmujące korespondencję z takimi osobistościami jak Stefan Batory, M. Kromer oraz Jan Zamoyski, wydane przez J. Sygańskiego w 1912 roju,
• List do Anny Tomaszewiczowej z 1566 roku, opublikowany przez W. Łozińskiego,
• Próba rekonstrukcji korespondencji do M. Kromera z lat 1568–1582, ogłoszona przez T. Wierzbowskiego.

Utwór o autorstwie niepewnym

• Messiasz nowych arianow wedle Alkoranu tureckiego, opublikowany w Krakowie w 1612 roku, uznawany za dzieło niepewnego autorstwa, prawdopodobnie Marcina Łaszcza.

Twórczość Skargi nie tylko przetrwała próbę czasu, ale także wywarła znaczący wpływ na kształtowanie się kultury i religii w Polsce, zyskując szacunek w kolejnych pokoleniach.

---

Oceń: Piotr Skarga

---